André Paul Guillaume Gide (1869-1951) był francuskim pisarzem i laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1947 r. Lochy Watykanu zostały przez
niego napisane znacznie wcześniej, bo w 1914 r., a książka określona została przez autora jako niedorzeczność, głupstwo. Autor ilustruje
mechanizmy zachodzące w grupie społecznej oraz charakteryzuje poszczególne
jednostki ukazując ich wewnętrzną fizjonomię zależną od wpływu poglądów innych
ludzi, fanatyzmu, ateizmu, wolnomularstwa, świętoszkowatości. Symboliczny ‘loch’
może oznaczać podziemne więzienie, w którym zamknięto papieża, zastąpionego
uzurpatorem, tajemnice państwa watykańskiego oraz zniewolenie intelektualne i
moralne wierzących.
Jest koniec XIX wieku. W Rzymie mieszka naukowiec,
ateista, wolnomyśliciel, mason, schorowany Antym Armand-Dubois, który dokonuje
eksperymentów na żywych szczurach ku niezadowoleniu jego żony, wierzącej
Weroniki. Pewnego dnia uszkadza gipsowy odlew Matki Boskiej. Czuje, że
zgrzeszył i modli się o przebaczenie. Nawraca się na wiarę i przenosi się do
Mediolanu. Hierarchia kościelna wykorzystuje jego uzdrowienie do własnych
celów. Z czasem staje się ubogim człowiekiem, którego nawet żona Weronika zaczyna
żałować, bo gdy był ateistą, i pisał teksty, był bogaty, a teraz przy
całej tej świętości zaczynają żyć na granicy ubóstwa. Poznajemy też Juliusa de Baraglioul, który jest mężem Małgorzaty, siostry Weroniki i przede wszystkim pisarzem. Pragnie on napisać książkę i być przyjętym do
Akademii.
Tymczasem banda oszustów pod wodzą Protosa rozpowszechnia pogłoskę, że prawdziwy papież Leon XIII jest przetrzymywany przez masonów w Zamku Świętego Anioła, który połączony jest podziemnym korytarzem z Watykanem, a zastąpiony posłusznym im sobowtórem. Trzeba wiec uwolnić prawdziwego papieża. Naiwni ludzie przeznaczają na ten cel swoje oszczędności.
Pomimo wielu bohaterów, wydaje się, że tym głównym jest jednak urodziwy Lafcadio Wluiki, przyrodni
brat Baraglioula, w którym walczy dobro ze złem. Z jednej strony zdolny jest do
pomocy innym, z drugiej potrafi z zimną krwią, bez powodu zabić innego
człowieka. Wluiki jest też znajomym Protosa z Paryża. Po śmierci nieznanego mu
ojca nagle wzbogaca się.
Narracja w powieści jest odmienna
od powszechnie znanych, a fabuła zagmatwana, niedorzeczna i chaotyczna. Autor pokazuje przekrój
charakterów ludzi oraz wyznawanych przez nich poglądów. To świat zdegradowanych
wartości, religijnego kiczu, fanatyzmu i obłudy i spiskowej wizji dziejów. Klasyka.
André Gide, Lochy Watykanu, wydawnictwo MG,
wydanie 2023, tytuł oryg.: Les Caves du Vatican, tłumaczenie: Tadeusz Boy-
Żeleńskie, okładka twarda, stron 224.